Όταν
ο Κωνσταντίνος Τσάτσος απεβίωσε στις
8 Οκτωβρίου 1987, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής
έκανε την ακόλουθη δήλωση:
“Δεν
θα νεκρολογήσω τον φίλο μου. Αισθάνομαι
ότι την λύπη μου θα την εκφράσω πιστότερα
με τη σιωπή μου. Άλλωστε ό,τι και να πω
θα είναι κατώτερο του Τσάτσου. Και
προπαντός θα είναι κατώτερο της αγάπης
και του θαυμασμού που είχα γι’αυτόν.”
Η
δήλωση αυτή παρά το ότι είναι σύντομη,
είναι απίστευτα περιεκτική. Περιέχει
όλη τη σοβαρότητα και όλα τα συναισθήματα
του Καραμανλή, και όλη την αξία του
Τσάτσου. Ενός σπάνιου πνευματικού
ανθρώπου, κυριολεκτικά σύγχρονου
Διδασκάλου του Γένους, που δεν περιορίσθηκε
στο βαθυστόχαστο νομικό, φιλοσοφικό,
και ιστορικό ετασμό, αλλά στο μακρύ
δρόμο της ζωής του γεύθηκε και το “ωραίο
ταξίδι” της πολιτικής κατακτώντας τα
αξιώματά της από το πρώτο, μέχρι το
υψηλότερο. Κι όταν λέμε πολιτική, την
ανέδειξε και ως τέχνη που υπηρετεί τον
ύπατο σκοπό της ιστορίας, αλλά και την
απεικόνισε και ως ό,τι υπάρχει κάτω από
την γαλάζια της επιφάνεια, δηλαδή το
βούρκο του βυθού, τις μηχανορραφίες,
τις διαβολές, και τις λοιδορίες, αλλά
και τις αδιάκοπες επαφές με συμφεροντολόγους
εκλογείς. Περιγράφει ο ίδιος τη δοκιμασία
της εκλογικής του επιτυχίας το 1956:
“Πριν
απ’τις εκλογές του Φεβρουαρίου 1956,
βοηθούσα τον Καραμανλή, συντάσσοντας
κείμενα και διακηρύξεις που αφορούσαν
στην ίδρυση της ΕΡΕ. Βλεπόμαστε συχνά.
Όταν με έβαλε υποψήφιο στον συνδυασμό
Αθηνών του εξομολογήθηκα ότι δεν έχω
σοβαρές πιθανότητες να εκλεγώ...Τα πρώτα
αποτελέσματα με έφερναν επιλαχόντα.
Για να αποφύγω τις θρηνωδίες των
απογοητευμένων φίλων, και κυρίως για
να γλιτώσω απ’την αγωνία βγαίνομε-δεν
βγαίνομε, κουρασμένος από αυτά τα θλιβερά
σκαμπανεβάσματα, κατέφυγα στη Βούλα...Το
βράδυ όμως της Τετάρτης, η Ιωάννα, μου
τηλεφώνησε πως μετά τα αποτελέσματα
στα τμήματα της Νέας Ιωνίας βγαίνω
οριστικά, και μάλιστα με δύο εκλεγμένους
κάτω από ‘μένα, το Λαμπρόπουλο και το
Θηβαίο.”
Ο
ίδιος βέβαια έγραψε πως δεν είναι
ευχαριστημένος από τον εαυτό του:
“Σκόρπιος
άρχισα τη ζωή μου, σκόρπιος την τελειώνω.”
(Κ.Τ. - Λογοδοσία μιας ζωής, σελ. 643)
Αυτά
όμως δεν τα λέει για να σκεφθεί αυτόματα
ο αναγνώστης πως προφανώς δεν ισχύουν,
αλλά έχοντας τόσο πλούσιο, ευγενικό,
και απαιτητικό πνεύμα, δεν καταδέχεται
να καυχηθεί για όσα πέτυχε, απεναντίας,
γνήσιος Παλαμικός, ξέρει πως ο κόσμος
είναι απέραντος και πως:
“Όσα
βουνά και αν ανεβείτε
απ’τις
κορυφές τους θα αγναντεύετε
άλλες
κορφές ψηλότερες
μιαν
άλλη πλάση ξελογιάστρα,
και
στην κορφή σαν φτάσετε την κατάψηλη
πάλι
θα καταλάβετε πως βρίσκεστε
σαν
πρώτα κάτω απ’όλα τ’άστρα.”
Γιατί
πράγματι, πώς διαφορετικά να ερμηνεύσει
κανείς την περιγραφή που κάνει ο ίδιος
της αυτοβιογραφίας του με τις εκ πρώτης
όψεως μόνο μελαγχολικές λέξεις: “Μία
αποτυχία και η ιστορία της”. Κι αν ο
Παλαμάς δεν σας πείθει για το αέναο
ανέβασμα του πήχυ που έκανε στον ίδιο
του τον εαυτό ο Κ. Τσάτσος, θα σας πείσει
σίγουρα ο ίδιος:
“Συγκρινόμενος
με τους πολλούς - μου λένε - πρέπει να
ομολογήσω ότι πέτυχα στο έργο μου και
στη ζωή μου. Μα εμένα ούτε μου πέρασε
ποτέ απ’το νου να συγκριθώ με τους
πολλούς. Με τον εαυτό μου μόνο συγκρίνομαι,
όπως θα μπορούσε, και θα έπρεπε να γίνει,
και με τους άλλους που με περάσανε.”
(Κ.Τ. Η ζωή σε απόσταση, σελ.102)
Ο
Κωνσταντίνος Τσάτσος ήταν ένας ξεχωριστός
πνευματικός ταγός, αλλά και ηγετικό
μέλος μιας εντελώς αξιόλογης και
ευάριθμης πολιτικής ομάδος που, υπό τον
Κωνσταντίνο Καραμανλή, απήγαγε την
Ελλάδα από την Ανατολή στη Δύση! Με γνώση
βαθιά της ιστορίας, με αίσθηση χρέους,
με βαριές νεανικές εμπειρίες, όπως η
θητεία του δίπλα στον Ελευθέριο Βενιζέλο,
την περίοδο της μεγαλύτερης και πιο
πυρετώδους διπλωματικής του δραστηριότητας
το 1918-1919, αφιερώθηκε στην υπηρεσία της
πατρίδος του και υπήρξε στενός, πιστός,
αλλά κυρίως πολύτιμος συνεργάτης του
ηγέτη εκείνου που με πείσμα και
αποφασιστικότητα άλλαξε τη μοίρα της
Ελλάδος.
Ο
ίδιος υπήρξε και επιτυχημένος Υπουργός.
Και Εσωτερικών το 1945, οπότε και
αναδιοργάνωσε την Αστυνομία και τη
Χωροφυλακή, και Εθνικής Παιδείας το
1949-1950, οπότε και προχώρησε σε ευρεία
ανοικοδόμηση σχολείων, και Υφυπουργός
Συντονισμού το 1950-1951, οπότε και αξιοποίησε
την οικονομική βοήθεια της Αμερικανικής
Αποστολής, και Υπουργός Προεδρίας το
1956-1962, οπότε και εφρόντισε πρωτοποριακά
τον τουρισμό και τον πολιτισμό
κατασκευάζοντας τα “Ξενία”, ή
καθιερώνοντας το Φεστιβάλ Αθηνών, και
το “Ήχος και Φως”. Για να καταλάβουμε
οι σύγχρονοι που ζούμε στην εποχή της
διαβούλευσης και του εξαντλητικού
διαλόγου, η πλαζ της Βουλιαγμένης
φτιάχτηκε επί Τσάτσου σε τρεις μήνες!
Την
ίδια στιγμή της ζωντανής πολιτικής
πράξης μάγευε το ακροατήριό του με
μεστές νοημάτων ομιλίες από την Γαλλική
Ακαδημία έως την Ελληνική, και από τα
πρωτοχρονιάτικα Προεδρικά του μηνύματα
ως το Μαρακές. Οι λόγοι του; Τα είπε όλα
ο Κ. Παλαμάς όταν του έγραψε για την
πρώτη του παράδοση μαθήματος στη Νομική
Αθηνών με την ιδιότητα του Έκτακτου
Καθηγητού της Φιλοσοφίας Δικαίου, στις
28/1/1933:
“Ομιλία
θριαμβευτική και αλησμόνητη! Ακόμη και
τώρα που στα γράφω, κάτι τρέμει το χέρι
μου απ’την συγκίνησή μου.”
Σήμερα,
30 χρόνια μετά την εκδημία του, ο
Κωνσταντίνος Τσάτσος μας εμπνέει. Κυρίως
γιατί ήταν υπερήφανα σεμνός, ιδεαλιστής,
θιασώτης της συνέχειας και της αποστολής
του Ελληνισμού, πολιτικός της πράξης,
αλλά και ταξιδευτής του υψηλού Λόγου
που χάρηκε και προσέφερε σε “λιμένας
πρωτοειδωμένους”, και “σ’ εμπορεία
Φοινικικά τες καλές πραγμάτειες, σεντέφια
και κοράλλια, κεχριμπάρια κ’ εβένους,
και ηδονικά μυρωδικά κάθε λογής”!
Σήμερα,
λοιπόν, που η κρίση γονάτισε τη χώρα, τη
νοοτροπία και το λαό, ο Κωνσταντίνος
Τσάτσος μας εμπνέει γιατί μόνο η τέχνη
της πολιτικής, δηλαδή ο συνδυασμός
ηγεσίας και δημιουργίας θα διορθώσει
ό,τι γκρέμισε η τεχνολογία της πολιτικής,
δηλαδή το γοητευτικό αλλά στείρο πολιτικό
μάρκετινγκ. Κάπου διάβασα πρόσφατα πως
η χώρα δεν χρειάζεται ηγέτες, γιατί
πέρασε αυτή η εποχή. Ο Κ. Τσάτσος έχει
την απόκριση και σε αυτό:
“Η
θεωρία να μην υπάρχη ένας αρχηγός θα
υποστηρίζεται όσο θα υπάρχουν μετριότητες
που δεν έχουν το ηθικό σθένος να
παραδεχθούν πως δεν είναι καμωμένοι
για αρχηγοί”. (Κ.Τ. Η
Ζωή σε Απόσταση, σελ. 64)
Στο ίδιο βιβλίο, με την
ακαταδεξιά του ανθρώπου που έχει
απαιτήσεις απ’τον εαυτό του, και όχι
φυσικά με τη σημερινή ξέχειλη και
τεχνολογικά υποβοηθούμενη αυταρέσκεια
των πολιτευομένων, μας λέει, ή μάλλον
μας διδάσκει:
“Δεν
είμαι πολιτικός. Πολιτικός είναι μόνο
ο ηγέτης. Και ηγέτης δεν υπήρξα. Έμεινα
ένας καλός σύμβουλος κάποιου μεγάλου
πολιτικού. Επιτελάρχης κάποτε, ποτέ
στρατηγός. Και πολιτικός είναι ο
στρατηγός.” (σελ. 126)
Κι
όμως, το παράδειγμα αυτού του κυριολεκτικά
πνευματικού κολοσσού δεν είναι
ανεπανάληπτο. Η τέχνη της πολιτικής που
υπηρέτησε και δίδαξε ο Τσάτσος είναι η
μόνη απάντηση στη σημερινή κρίση και
σήψη. Και αυτό μεν αφορά εμάς. Όσο δε για
τον ίδιο, του ταιριάζει απολύτως το
μανιάτικο μοιρολόι που, αν μας νουθετήσει,
γίνεται και εμβατήριο:
“Μικρό
κανόνι κρέπαρε
Μα
ξαρματώθη Κάστρο…”
Κώστας
Τασούλας, βουλευτής Ιωαννίνων Ν.Δ.
