Η ενασχόληση
με την τοπική ιστορία και λαογραφία
ενός χωριού ή μιας ευρύτερης περιοχής
συχνά οδηγεί στην ανακάλυψη στοιχείων
και πηγών που ήταν άγνωστες ή και
ξεχασμένες από χρόνια.
Μέσα από την ερασιτεχνική ενασχόληση, όσον αφορά την ονοματολογία των οικογενειών της Όσσας θα προσπαθήσουμε να δώσουμε κάποια στοιχεία για την καταγωγή και προέλευση ορισμένων εξ αυτών. Ωστόσο, μια περαιτέρω επιστημονική καταγραφή και μελέτη είναι πάντα το επιθυμητό ζητούμενο. Δε θα μπούμε σε ιστορικές και γλωσσολογικές αναλύσεις, ούτε μας αφορούν αυτή τη στιγμή. Άλλωστε υπάρχει μια μεγάλη βιβλιογραφία γύρω από τα συγκεκριμένα θέματα, στην οποία μπορεί να ανατρέξει ο ενδιαφερόμενος ερευνητής. Αυτό το οποίο θα καταθέσουμε είναι μια ερασιτεχνική έρευνα σε εξέλιξη, επιγραμματικά και γενικά στοιχεία της οποίας θα αναφέρουμε παρακάτω.
Μέσα από την ερασιτεχνική ενασχόληση, όσον αφορά την ονοματολογία των οικογενειών της Όσσας θα προσπαθήσουμε να δώσουμε κάποια στοιχεία για την καταγωγή και προέλευση ορισμένων εξ αυτών. Ωστόσο, μια περαιτέρω επιστημονική καταγραφή και μελέτη είναι πάντα το επιθυμητό ζητούμενο. Δε θα μπούμε σε ιστορικές και γλωσσολογικές αναλύσεις, ούτε μας αφορούν αυτή τη στιγμή. Άλλωστε υπάρχει μια μεγάλη βιβλιογραφία γύρω από τα συγκεκριμένα θέματα, στην οποία μπορεί να ανατρέξει ο ενδιαφερόμενος ερευνητής. Αυτό το οποίο θα καταθέσουμε είναι μια ερασιτεχνική έρευνα σε εξέλιξη, επιγραμματικά και γενικά στοιχεία της οποίας θα αναφέρουμε παρακάτω.
Την έλευση
Ηπειρωτών στην Όσσα, αν και δεν έχει
καταγραφεί διεξοδικά μέχρι σήμερα, την
έχουν διασώσει η προφορική παράδοση
και μνήμη των παλαιότερων σε ηλικία
κατοίκων, αλλά και η ονοματολογική
έρευνα των επωνύμων, η οποία θα ήταν
θεμιτό κάποια στιγμή να αναλυθεί και
να μελετηθεί γλωσσολογικά.
Η πρώτη
εγκατάσταση Ηπειρωτών στην Όσσα θα
πρέπει να τοποθετηθεί στα τέλη του 18ου
αιώνα, μετά την καταστροφή της Μοσχόπολης
της Β. Ηπείρου και των γειτονικών
οικισμών, αλλά και την εποχή του Αλή
Πασά, περίοδο που παρατηρούνται μαζικές
μετακινήσεις πληθυσμών της Ηπείρου
προς ασφαλέστερους οικισμούς της
Θεσσαλίας, της Μακεδονίας και της Θράκης.
Λίγο νωρίτερα, κατά το 1725, στα Ιστορικά
Αρχεία Μακεδονίας, καταγράφονται
εμπορικές σχέσεις των Οσσαίων (Βισοκινών)
με τα Γιάννενα. Αυτό ενισχύεται από το
γεγονός ότι η προφορική παράδοση,
αναφέρει μέχρι και σήμερα, ότι κατά τον
18ο αιώνα ή και παλαιότερα έφτασαν
και εγκαταστάθηκαν στην Βυσσώκα (Όσσα)
οικογένειες από την Ήπειρο, λόγω
κοινωνικοπολιτικών αναταραχών, αλλά
και αργότερα ως περιφερόμενοι μάστορες
(κτίστες) οι οποίοι άφηναν τον τόπο τους
για χρόνια και ξενιτεύονταν σε όλη την
Ελλάδα και τα Βαλκάνια χτίζοντας σπίτια,
σχολεία, εκκλησίες, γεφύρια κλπ. Έτσι
και στην Όσσα η πλειονότητα των σπιτιών
ήταν χτισμένα από Ηπειρώτες μαστόρους,
εκ των οποίων πιθανότατα ορισμένοι εξ
αυτών να ήρθαν σε επιμιξίες με τον ντόπιο
πληθυσμό, να δημιούργησαν οικογένειες
και να εγκαταστάθηκαν μόνιμα στο χωριό.
Εξάλλου, η πληθυσμιακή αύξηση και ακμή
που παρατηρείται στην Όσσα στα τέλη του
18ου αιώνα συνδέεται πιθανότατα
με την έλευση των Ηπειρωτών, γεγονός
που ίσως έχει σχέση και με την ανάγκη
ανακαίνισης και επέκτασης του ναού των
Ταξιαρχών, που πραγματοποιείται κατά
το έτος 1804, ως ανάγκη εκκλησιασμού
περισσότερων πιστών.
Τέλος,
αξιοσημείωτη είναι η ενδυματολογική
ομοιότητα της «αστικού τύπου» γυναικείας
παραδοσιακής ενδυμασίας της Όσσας με
αυτές της Ηπείρου, αλλά και των Βλάχων
της Πίνδου, σύμφωνα με σχετικές
ενδυματολογικές μελέτες. Άλλη
χαρακτηριστική περίπτωση είναι ότι στο
νεκροταφείο της Ευαγγελίστριας
Θεσσαλονίκης, όπου βρίσκεται ο τάφος
του Οσσαίου Γεωργίου Θεμελή, ο οποίος
διετέλεσε ανώτατος αξιωματικός της
Αεροπορίας και στη συνέχεια βουλευτής
και Υφυπουργός Εθνικής Άμυνας (1958-1961),
διασωζόταν ως πριν λίγα χρόνια επιτύμβια
μαρμάρινη πλάκα με την επιγραφή: «ΓΕΩΡΓΙΟΣ
ΘΕΜΕΛΗΣ / ΥΠΟΥΡΓΟΣ / ΕΞ ΗΠΕΙΡΟΥ».
Αυτό που
προκύπτει είναι ότι η εγκατάσταση
Ηπειρωτών στην Όσσα χάνεται στα βάθη
των αιώνων και πραγματοποιήθηκε σε
διάφορες χρονικές περιόδους, άλλοτε
δύσκολες και άλλοτε ειρηνικές, άλλοτε
ως κατατρεγμένοι έποικοι και άλλοτε
για επαγγελματικούς λόγους. Ωστόσο,
αφομοιώθηκαν ομαλά από την τοπική
κοινότητα, βοηθώντας στην ενίσχυση του
ανθρώπινου δυναμικού της, αλλά και στην
ενίσχυση του κοινωνικοοικονομικού
δυναμισμού της. Σήμερα, πολλές από τις
οικογένειες αυτές έχουν χάσει την
ενθύμηση της Ηπειρώτικης καταγωγής
τους, πολύ περισσότερο δε του τόπου
προέλευσης.
Παρακάτω καταγράφονται
επώνυμα Οσσαίων τα οποία έχουν ως
προέλευση την Ήπειρο, ενώ δίπλα
σημειώνονται οι περιοχές πιθανής
προέλευσης, μέσα από την έρευνα των
πηγών όπου συναντώνται, με σκοπό την
αξιοποίησή τους από τον μελλοντικό
ερευνητή.
Αλτίκης (Κόνιτσα
Ιωαννίνων)
Βαρσάμης
(Καλαρρύτες & Μέτσοβο Ιωαννίνων)
Βλάχος
Δανίλης, μετέπειτα Δανιηλίδης (Ιωάννινα)
Δάτσης / Δάτσιος
(Ιωάννινα)
Θεμελής,
μετέπειτα Παπαθεμελής (Μοσχόπολη
& Μαχαλάς Δέλβινου Β. Ηπείρου, Βήσσανη,
Καλουτά, Μέτσοβο & Φλαμπουράρι
Ιωαννίνων)
Καραϊωάννου
(Ιωάννινα)
Κατσέλης
(Δίλοφο Ζαγορίου & Λάβδανη Ιωαννίνων,
Αθαμάνιο Τζουμέρκων Άρτας)
Κάτσης / Κάτσιος
(Μοσχόπολη & Αργυρόκαστρο Β. Ηπείρου,
Βάλτσιστα Πωγωνίου Ιωαννίνων & Τσερνέσι
Ζαγορίου)
Κυριακού
(Μέτσοβο Ιωαννίνων)
Κυρλαγκίτσης (Χρυσορράχη & Άνω Πεδινά Ιωαννίνων)
Λάσκος (Μοσχόπολη Β. Ηπείρου)
Μάλλιος (Ελαφότοπος
Ζαγορίου, Αθαμάνιο Τζουμέρκων & Μεγάρχη
Άρτας, Φιλιάτες Θεσπρωτίας)
Ματζιάρης (Β.
Ήπειρος)
Ματθαίου,
μετέπειτα Μάτθιος / Μάτιος
Μήλλιος
(Χειμάρα & Λεσκοβίκι Β. Ηπείρου, Άνω
Ραβένια Ιωαννίνων, Κεράσοβο Θεσπρωτίας)
Μήτσας / Μήτσιας
(Μέτσοβο & Πλαγιά Ιωαννίνων, Μοσχόπολη
Β. Ηπείρου)
Μήττας
Μίχος (Μοσχόπολη
Β. Ηπείρου, Μέτσοβο & Βοτονόσι Ιωαννίνων)
Μούρτζιος
Μπάγας
(Μπαγαίοι Ιωαννίνων)
Μπάγιος
(Μπάγια, σήμ. Κήποι Ζαγορίου Ιωαννίνων)
Μπάπκας
Μπεκιάρης
(Μέτσοβο Ιωαννίνων)
Μπρατάνης
(Μοσχόπολη Β. Ηπείρου)
Πάντσης /
Πάντσιος
Παπάς / Παππάς
(Μοσχόπολη Β. Ηπείρου & σε όλη την
Ήπειρο)
Τζέκης /
Τζέκος (Μοσχόπολη Β. Ηπείρου)
Τζιούτζιος
(Μοσχόπολη Β. Ηπείρου & Συρράκο
Ιωαννίνων)
Τζιώρτζης
(Μοσχόπολη Β. Ηπείρου & Γρεβενίτι
Ιωαννίνων)
Τότσκας
(Ελαφότοπος Ζαγορίου & Κρυονέρι
Ιωαννίνων)
Τσιόκας / Τσόκας
(Μέτσοβο & Ελαφότοπος Ζαγορίου
Ιωαννίνων)
Χαριζάνης
Χίνκας / Χίγκας
(Χίνκα Ιωαννίνων)
Τα επώνυμα
Μπάγας, Μπάγιος και Χίνκας είναι
πατριδωνυμικά, γιατί μαρτυρούν το
τοπωνύμιο προέλευσης, δηλαδή τα χωριά
Μπαγαίοι, Μπάγια (Κήποι) Ζαγορίου και
Χίνκα, αντίστοιχα, και τα τρία εκ του
νομού Ιωαννίνων.
Αξιοσημείωτη
είναι η παρουσία πολλών δισύλλαβων
επωνύμων με τον τόνο στην πρώτη συλλαβή
(π.χ. Δά-τσης, Μήλ-λιος, Τζέ-κης κλπ.),
ιδιαίτερο γνώρισμα των Ηπειρωτών και
κυρίως των Βλάχων.
Άλλη μια
ιδιαίτερη κατηγορία είναι αυτά των
δισύλλαβων με τον τόνο στην πρώτη συλλαβή
και κατάληξη σε –ας (π.χ. Μή-τσας, Μήτ-τας,
Τί-κτας, Τό-τσκας, Τσιό-κας κλπ.),
χαρακτηριστικό γνώρισμα Βλάχικων
επωνύμων με προέλευση την Ήπειρο και
τη Δυτική Μακεδονία, αλλά και αυτά που
ετυμολογικά έχουν Βλάχικη ρίζα.
Παράδειγμα:
Κατσέλης <
catselu
= σκυλί
Κάτσης < Κάτσιος
< Catsau
= σκύλα / σκυλάκι
Μήτσας < Μήτσιας
< al
Mitsia
ή al
Mishia=
Μιχάλης
Μήττας < Mita
= Δημήτριος
Μίχος < Mihu
= Μιχάλης
Μούρτζιος <
Murdziu
= σκουρόχρωμος
Μπίτουλης <
Bituli
< Bitola
= Μοναστήρι (Άνω Μακεδονίας)
Μπρατάνης < la
bratu
= έλατο
Νάκος < Naca
< Ιωάννης / Αθανάσιος
Πάντσης <
Πάντσιος < Pantsiu
= Παντελής
Τζιούτζιος <
Dziodziou
= Γεώργιος
Τσιόκας < Tsioca
= Θεόδωρος / Αθανάσιος και Τσιόκας <
tsiocu
= σφυρί
Τσιουτσιουρήγα
< Tsiutsiurica
= μικρός λωβός αυτιού
Η ύπαρξη
ορισμένων από τα παραπάνω επώνυμα εκτός
από την Ήπειρο και σε μητροπολιτικούς
οικισμούς της Δυτικής Μακεδονίας, όπως
τα επώνυμα Δανίλης (Κοζάνη), Δάτσιος
(Χρυσαυγή Βοϊου), Θεμελής (Βλάστη Κοζάνης),
Καραγιάννης (Αβδέλα και Φούρκα Γρεβενών),
Κάτσιος (Νάματα Κοζάνης), Μήτσας (Κλεισούρα
Καστοριάς και Σαμαρίνα Γρεβενών -ως
Αμήτσας-), Μήλιος (Εράτυρα Κοζάνης), Μίχος
(Σαμαρίνα Γρεβενών, Κλεισούρα Καστοριάς),
Νάκος (Κλεισούρα Καστοριάς, Σιάτιστα
Κοζάνης), Πάντσιος (Κλεισούρα Καστοριάς,
Μεγάλα Λιβάδια Πάικου), Τζιούτζιος
(Σιάτιστα και Εράτυρα Κοζάνης), Τότσκας
(Βλαχοχώρια Γρεβενών), Τσιόκας (Νυμφαίο
Φλώρινας, Κλεισούρα Καστοριάς, Εράτυρα
Κοζάνης), Χαριζάνης / Χαριζάνος (Βλάστη
Κοζάνης) κλπ., ενισχύει το γεγονός ότι
οι οικογένειες αυτές έλκουν την καταγωγή
τους από τον ευρύτερο χώρο της Ηπείρου
και της Δυτικής Μακεδονίας. Μάλιστα, σε
πολλές περιπτώσεις, στις πηγές (ονομαστικά)
των παραπάνω οικισμών οι οικογένειες
με τα παραπάνω επώνυμα εμφανίζονται ως
έποικοι εξ Ηπείρου.
Άγγελος Μήτσας
Συντηρητής Αρχαιοτήτων &
Έργων Τέχνης
Αναδημοσίευση από την εφημερίδα "ΟΣΣΑ" που εκδίδει ο Σύλλογος Οσσαίων "Η Αγία Κυράννα"
ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΟΣΣΑΙΩΝ "Η ΑΓΙΑ ΚΥΡΑΝΝΑ"
Τ.Κ. 57200 - Όσσα Λαγκαδά
Ν. Θεσσαλονίκης
τηλ. 6945 055380
e-mail: amitsas@yahoo.gr
